Świat książek
Powieści dziś
Refleksje jurorów Niemieckiej Nagrody Książkowej w 2024 roku
Autorka: Natascha Freundel
Czym jest powieść w rzeczywistości, która rozsadza ramy wyobraźni? Jakie możliwości stoją obecnie przed pisarstwem literackim? Jakie historie opowiadamy w krajach niemieckojęzycznych - o nas samych i o świecie, w którym demokracja, a nawet samo człowieczeństwo, są narażone na poważne zagrożenia i w którym zdaje się zwyciężać przemoc mająca w pogardzie ludzkie życie?
Te pytania wielokrotnie zajmowały nas, jurorów Niemieckiej Nagrody Książkowej w roku 2024. Jednak naszą siłą napędową była ciekawość tematów i form 197 zgłoszeń z Niemiec, Austrii i Szwajcarii. Nic dziwnego, autofikcja wciąż pozostaje silnym trendem we współczesnej literaturze niemieckojęzycznej. Wśród podążających za nim powieści wyróżniają się naszym zdaniem te, których perspektywa dzięki drobiazgowym badaniom i nieograniczonej wyobraźni wypełnia jakąś lukę, w rodzinie czy w życiu codziennym, a tym samym wykracza poza punkt widzenia jednostki. Uderzające jest również to, że wiele powieści bada role płci. Temat nie jest nowy, ale daleko mu do wyczerpania. Oraz, co nie mniej interesujące, literatura należy przede wszystkim do kobiet. Mówiąc najogólniej, wiele tegorocznych powieści traktuje o aktywnych, pewnych siebie kobietach oraz o pasywnych, pozbawionych pewności siebie mężczyznach, i to w oderwaniu od płci osób autorskich. Jednak rzeczywiście bardziej przekonujące były dla nas powieści autorek (patrz: długa lista nominowanych do Niemieckiej Nagrody Książkowej 2024).
Zaskoczyło nas częste sięganie po motyw podróży w czasie, momentami połączonego z tematem powrotu do zdrowia, który pobrzmiewa we współczesnej literaturze niczym echo stuletniej „Czarodziejskiej Góry”. A gdzie dokładnie znajduje się ten dalszy lub bliższy świat, w którym słychać podźwięk kryzysów i wojen naszych czasów? Nominowaliśmy do Niemieckiej Nagrody Książkowej 2024 parę powieści, których autorki i autorzy w niezwykle różnoraki sposób podejmują kwestię, jakie możliwości stoją przed literaturą w rzeczywistości, która rozsadza ramy wyobraźni.
Autofikcja to legion
Być może fakt, iż „samo pojęcie kryzysu jest już w kryzysie” (Armin Nassehi), a wojna Rosji z Ukrainą dramatycznie potęguje nasze kryzysy, prowadzi do ogólnego przeciążenia, a także do potrzeby, by upewnić się co do istnienia przynajmniej naszych własnych doświadczeń i wspomnień. Być może jednak utrzymująca się popularność literatury autofikcyjnej idzie w parze z kultem „ja” w kulturze mediów społecznościowych. Tak czy inaczej nasze szczególnie zainteresowanie wzbudziły powieści autofikcyjne, które z literackim wyczuciem bawią się tym popularnym gatunkiem. Martina Hefter, laureatka nagrody, ale także na przykład Maren Kames, czerpią z własnego życia i jednocześnie tworzą niezależną sztukę. Przykładowo Hefter parodiuje kult ego w mediach społecznościowych i podejmuje temat stosunków opartych na wyzysku, sięgając przy tym aż do samej Afryki. Kames natomiast wybiera się z zającem w podróż samochodem przez autobiograficzne obszary w poszukiwaniu nowego, bynajmniej nie jedno-jednoznacznego języka.
Puste miejsca często stanowią bodziec do podjęcia badań i podążania za wyobraźnią: André Kubiczek przywołuje w pamięci przedwcześnie zakończone życie swojej matki za czasów NRD i jej ostatnią podróż do ojczystego Laosu na krótko przed śmiercią w 1986 roku. Jest to jedna z tegorocznych powieści, które ani nie skandalizują, ani nie romantyzują życia w komunistycznych Niemczech. NRD jako obrócona w niwecz przestrzeń doświadczeń kruchych tożsamości odgrywa ważną rolę także w powieściach Ruth-Marii Thomas, Franza Friedricha, Katji Oskamp, Patricii Hempel oraz Domenica Müllensiefena, zaś na przykład Zora del Buono wyrusza w podróż do alpejskich wiosek Szwajcarii, aby zbadać i zrekonstruować okoliczności nagłej śmierci swojego ojca w wypadku. Wraz z nią dowiadujemy się o liczbie ofiar śmiertelnych w zdarzeniach drogowych, ale także o człowieku, który swoim pozerskim wozem odebrał życie jej ojcu i przypuszczalnie od tamtej pory cierpi z powodu poczucia winy. Szereg historii adopcyjnych, na przykład Franza Doblera czy Ulrike Draesner, oferują przestrzeń do refleksji na temat rodziny, poczucia przynależności i pokrewieństwa z wyboru.
Silne kobiety
Otwarte podejmowanie tematu samostanowienia seksualnego to względnie nowy głos w literaturze niemieckojęzycznej. Ruth-Marii Thomas udaje się go w taki sposób połączyć z motywem przemocy seksualnej, że niektóre z pytań z perspektywy sprawcy i ofiary pozostają otwarte. Męska przemoc w związkach jest również głównym tematem poruszanym przez Lanę Lux, Laurę Leupi i Barbarę Rieger. Mariann Bühler tworzy postacie, które w pozornie nienaruszalnych strukturach wiejskich wykraczają poza granice płci. Niektóre z powieści traktują o mężczyznach przechodzących kryzys oraz o silniejszych od nich kobietach. Tak jest na przykład u Iris Wolff, która rozdział po rozdziale cofa się do historii miłosnej z dzieciństwa. On pozostał w swojej rodzinnej wiosce w Rumunii, podczas gdy ona wyjechała do Europy Zachodniej wkrótce po upadku komunizmu i utrzymywała się z pracy jako uliczna malarka. Wolff oddaje narrację młodemu mężczyźnie, zabierając nas w podróż w czasie do Rumunii i jednocześnie doprowadzając do granic absurdu wszelkie podziały tożsamościowo-polityczne swoich bohaterów. Arno Geiger napisał być może najbardziej spójną powieść o kryzysie męskości, podejmując temat podróży marzeń, w którą wybiera się abdykujący król w poszukiwaniu sensu życia.
Podróże w czasie
Czytając powieści po kolei jedna po drugiej, można odkryć między nimi punkty styczne. Podróże w czasie są jedną z możliwości literatury zarówno kiedyś, jak i dziś. Mithu Sanyal katapultuje nas z dzisiejszego Londynu do „India House” na początku XX wieku i zmusza nas do refleksji nad rewolucyjną siłą ruchów wyzwoleńczych i debat postkolonialnych. Z kolei Franz Friedrich stworzył powieść filozoficzną o podróżach w czasie. Miejscem akcji jest sanatorium Colchis, w którym spotykają się ludzie z różnych epok, uratowani przed zbyt wczesną śmiercią. Autor przeskakuje od tematu Thomasa Müntzera na enerdowskim banknocie pięciomarkowym poprzez wojnę chłopską w XVI wieku do pytania, czy bieg historii jest przesądzony, czy też można go korygować.
Choroba i powrót do zdrowia
Miejscem akcji powieści Timona Karla Kaleyty i Ulli Lenze to także sanatoria. Podczas gdy Kaleyta parodiuje ekskluzywne sanatorium w stylu Czarodziejskiej Góry, w którym człowiek bez właściwości szuka lekarstwa na swoją (nie tylko seksualną) impotencję, Lenze jako pierwsza podejmuje w literaturze historię uzdrowiska Beelitz niedaleko Poczdamu. Podobnie do Lenze temat spirytyzmu lat dwudziestych podejmuje również Jan Schomburg.
Doris Wirth opisuje proces popadania ojca rodziny w gwałtowną i brutalną psychozę bez szans na uzdrowienie, podczas gdy Markus Berges zabiera nas w autofikcyjną podróż do żeńskiego oddziału psychiatrii w regionie Münsterland i swojej pierwszej miłości do pacjentki cierpiącej na psychozę. Paula Fürstenberg opowiada o wzajemnym dbaniu i troszczeniu się o siebie przez przyjaciół, a Jan Kuhlbrodt dzieli się refleksjami na temat myślenia, czytania i pisania przy coraz bardziej słabnącym ciele. Martina Hefter jest partnerką Kuhlbrodta; ich powieści bardzo różnią się od siebie pod względem stylu i treści, a jednak czytane jednocześnie dogłębnie uświadamiają istnienie społecznych, psychologicznych i fizycznych barier, z jakimi borykają się chorzy w świecie rzekomo pozbawionym barier.
Demokracja czy dyktatura
Lata dwudzieste i trzydzieste XX wieku są często przywoływane w dzisiejszych debatach politycznych. Nora Bossong prezentuje pociągającą siłę faszyzmu oczami jej homoseksualnego biernego sympatyka, który ulega nieodpartej fascynacji żoną nazistowskiego ministra propagandy, Magdą Goebbels. Markus Thielemann dosłownie ożywia duchy nazistowskiej przeszłości. Do pozornie ponadczasowej codzienności pewnej rodziny pasterzy w Pustaci Lüneburgskiej wkraczają nie tylko wilki, ale także Nowa Prawica i niespokojny duch zamordowanej przez nazistów robotnicy przymusowej.
Rzeczywistość wojenna
Niewiele powieści, z których każda jest na swój sposób wyjątkowa, traktuje o współczesnej rzeczywistości wojennej. Michael Köhlmeier bada leninowsko-stalinowsko-putinowsko-paranoiczną rosyjską „duszę” w powieści, która jednocześnie kwestionuje możliwości literackiej prawdy. Clemens Meyer łączy w swoim opus magnum wojny jugosłowiańskie z filmowymi adaptacjami powieści Karla Maya i prezentuje nam projekcje mitów z męskimi bohaterami. Ronya Othmann pokazuje, czym jest eksterminacja – a konkretnie ludobójstwo Jazydów dokonane przez samozwańcze Państwo Islamskie równo dziesięć lat temu – również dla literatury, gdyż język dociera tu do nieprzekraczalnej granicy. Gdy triumfuje przemoc, sztuka ponosi klęskę. A jednak nie potrafimy zrezygnować z opowiadania, pisania i czytania.
PS dystopie… …również znajdziemy w wielu powieściach - u Jasmin Schreiber, Johanny Grillmayer, Helwigi Brunner, Andrei Grill, Bernharda Kegela, Eliasa Hirschla, a także Thei Mengeler. Natomiast członkowie jury mają wrażenie, że w obliczu nadchodzącego końca świata, czy to na skutek kryzysu klimatycznego czy sztucznej inteligencji, nie znaleziono jeszcze najlepszej formy literackiej.
Natascha Freundel jest prezenterką w radio3 vom rbb i prowadzi podcast dyskusyjny „Der zweite Gedanke” („Druga myśl”). W latach 2010-2018 pracowała jako redaktorka w stacji NDR Kultur w Hanowerze i Hamburgu, a wcześniej jako niezależna dziennikarka i krytyczka literacka w Berlinie, Izraelu i Ukrainie dla ARD Kulturwellen, a także licznych czasopism, w tym Berliner Zeitung, Frankfurter Rundschau oraz Die Zeit. W 2024 r. objęła funkcję rzeczniczki prasowej jury Niemieckiej Nagrody Książkowej.
Przytoczone książki:
Copyright: © 2024 Litrix.de
Zaskoczyło nas częste sięganie po motyw podróży w czasie, momentami połączonego z tematem powrotu do zdrowia, który pobrzmiewa we współczesnej literaturze niczym echo stuletniej „Czarodziejskiej Góry”. A gdzie dokładnie znajduje się ten dalszy lub bliższy świat, w którym słychać podźwięk kryzysów i wojen naszych czasów? Nominowaliśmy do Niemieckiej Nagrody Książkowej 2024 parę powieści, których autorki i autorzy w niezwykle różnoraki sposób podejmują kwestię, jakie możliwości stoją przed literaturą w rzeczywistości, która rozsadza ramy wyobraźni.
Autofikcja to legion
Być może fakt, iż „samo pojęcie kryzysu jest już w kryzysie” (Armin Nassehi), a wojna Rosji z Ukrainą dramatycznie potęguje nasze kryzysy, prowadzi do ogólnego przeciążenia, a także do potrzeby, by upewnić się co do istnienia przynajmniej naszych własnych doświadczeń i wspomnień. Być może jednak utrzymująca się popularność literatury autofikcyjnej idzie w parze z kultem „ja” w kulturze mediów społecznościowych. Tak czy inaczej nasze szczególnie zainteresowanie wzbudziły powieści autofikcyjne, które z literackim wyczuciem bawią się tym popularnym gatunkiem. Martina Hefter, laureatka nagrody, ale także na przykład Maren Kames, czerpią z własnego życia i jednocześnie tworzą niezależną sztukę. Przykładowo Hefter parodiuje kult ego w mediach społecznościowych i podejmuje temat stosunków opartych na wyzysku, sięgając przy tym aż do samej Afryki. Kames natomiast wybiera się z zającem w podróż samochodem przez autobiograficzne obszary w poszukiwaniu nowego, bynajmniej nie jedno-jednoznacznego języka.
Puste miejsca często stanowią bodziec do podjęcia badań i podążania za wyobraźnią: André Kubiczek przywołuje w pamięci przedwcześnie zakończone życie swojej matki za czasów NRD i jej ostatnią podróż do ojczystego Laosu na krótko przed śmiercią w 1986 roku. Jest to jedna z tegorocznych powieści, które ani nie skandalizują, ani nie romantyzują życia w komunistycznych Niemczech. NRD jako obrócona w niwecz przestrzeń doświadczeń kruchych tożsamości odgrywa ważną rolę także w powieściach Ruth-Marii Thomas, Franza Friedricha, Katji Oskamp, Patricii Hempel oraz Domenica Müllensiefena, zaś na przykład Zora del Buono wyrusza w podróż do alpejskich wiosek Szwajcarii, aby zbadać i zrekonstruować okoliczności nagłej śmierci swojego ojca w wypadku. Wraz z nią dowiadujemy się o liczbie ofiar śmiertelnych w zdarzeniach drogowych, ale także o człowieku, który swoim pozerskim wozem odebrał życie jej ojcu i przypuszczalnie od tamtej pory cierpi z powodu poczucia winy. Szereg historii adopcyjnych, na przykład Franza Doblera czy Ulrike Draesner, oferują przestrzeń do refleksji na temat rodziny, poczucia przynależności i pokrewieństwa z wyboru.
Otwarte podejmowanie tematu samostanowienia seksualnego to względnie nowy głos w literaturze niemieckojęzycznej. Ruth-Marii Thomas udaje się go w taki sposób połączyć z motywem przemocy seksualnej, że niektóre z pytań z perspektywy sprawcy i ofiary pozostają otwarte. Męska przemoc w związkach jest również głównym tematem poruszanym przez Lanę Lux, Laurę Leupi i Barbarę Rieger. Mariann Bühler tworzy postacie, które w pozornie nienaruszalnych strukturach wiejskich wykraczają poza granice płci. Niektóre z powieści traktują o mężczyznach przechodzących kryzys oraz o silniejszych od nich kobietach. Tak jest na przykład u Iris Wolff, która rozdział po rozdziale cofa się do historii miłosnej z dzieciństwa. On pozostał w swojej rodzinnej wiosce w Rumunii, podczas gdy ona wyjechała do Europy Zachodniej wkrótce po upadku komunizmu i utrzymywała się z pracy jako uliczna malarka. Wolff oddaje narrację młodemu mężczyźnie, zabierając nas w podróż w czasie do Rumunii i jednocześnie doprowadzając do granic absurdu wszelkie podziały tożsamościowo-polityczne swoich bohaterów. Arno Geiger napisał być może najbardziej spójną powieść o kryzysie męskości, podejmując temat podróży marzeń, w którą wybiera się abdykujący król w poszukiwaniu sensu życia.
Podróże w czasie
Czytając powieści po kolei jedna po drugiej, można odkryć między nimi punkty styczne. Podróże w czasie są jedną z możliwości literatury zarówno kiedyś, jak i dziś. Mithu Sanyal katapultuje nas z dzisiejszego Londynu do „India House” na początku XX wieku i zmusza nas do refleksji nad rewolucyjną siłą ruchów wyzwoleńczych i debat postkolonialnych. Z kolei Franz Friedrich stworzył powieść filozoficzną o podróżach w czasie. Miejscem akcji jest sanatorium Colchis, w którym spotykają się ludzie z różnych epok, uratowani przed zbyt wczesną śmiercią. Autor przeskakuje od tematu Thomasa Müntzera na enerdowskim banknocie pięciomarkowym poprzez wojnę chłopską w XVI wieku do pytania, czy bieg historii jest przesądzony, czy też można go korygować.
Choroba i powrót do zdrowia
Miejscem akcji powieści Timona Karla Kaleyty i Ulli Lenze to także sanatoria. Podczas gdy Kaleyta parodiuje ekskluzywne sanatorium w stylu Czarodziejskiej Góry, w którym człowiek bez właściwości szuka lekarstwa na swoją (nie tylko seksualną) impotencję, Lenze jako pierwsza podejmuje w literaturze historię uzdrowiska Beelitz niedaleko Poczdamu. Podobnie do Lenze temat spirytyzmu lat dwudziestych podejmuje również Jan Schomburg.
Doris Wirth opisuje proces popadania ojca rodziny w gwałtowną i brutalną psychozę bez szans na uzdrowienie, podczas gdy Markus Berges zabiera nas w autofikcyjną podróż do żeńskiego oddziału psychiatrii w regionie Münsterland i swojej pierwszej miłości do pacjentki cierpiącej na psychozę. Paula Fürstenberg opowiada o wzajemnym dbaniu i troszczeniu się o siebie przez przyjaciół, a Jan Kuhlbrodt dzieli się refleksjami na temat myślenia, czytania i pisania przy coraz bardziej słabnącym ciele. Martina Hefter jest partnerką Kuhlbrodta; ich powieści bardzo różnią się od siebie pod względem stylu i treści, a jednak czytane jednocześnie dogłębnie uświadamiają istnienie społecznych, psychologicznych i fizycznych barier, z jakimi borykają się chorzy w świecie rzekomo pozbawionym barier.
Lata dwudzieste i trzydzieste XX wieku są często przywoływane w dzisiejszych debatach politycznych. Nora Bossong prezentuje pociągającą siłę faszyzmu oczami jej homoseksualnego biernego sympatyka, który ulega nieodpartej fascynacji żoną nazistowskiego ministra propagandy, Magdą Goebbels. Markus Thielemann dosłownie ożywia duchy nazistowskiej przeszłości. Do pozornie ponadczasowej codzienności pewnej rodziny pasterzy w Pustaci Lüneburgskiej wkraczają nie tylko wilki, ale także Nowa Prawica i niespokojny duch zamordowanej przez nazistów robotnicy przymusowej.
Rzeczywistość wojenna
Niewiele powieści, z których każda jest na swój sposób wyjątkowa, traktuje o współczesnej rzeczywistości wojennej. Michael Köhlmeier bada leninowsko-stalinowsko-putinowsko-paranoiczną rosyjską „duszę” w powieści, która jednocześnie kwestionuje możliwości literackiej prawdy. Clemens Meyer łączy w swoim opus magnum wojny jugosłowiańskie z filmowymi adaptacjami powieści Karla Maya i prezentuje nam projekcje mitów z męskimi bohaterami. Ronya Othmann pokazuje, czym jest eksterminacja – a konkretnie ludobójstwo Jazydów dokonane przez samozwańcze Państwo Islamskie równo dziesięć lat temu – również dla literatury, gdyż język dociera tu do nieprzekraczalnej granicy. Gdy triumfuje przemoc, sztuka ponosi klęskę. A jednak nie potrafimy zrezygnować z opowiadania, pisania i czytania.
PS dystopie… …również znajdziemy w wielu powieściach - u Jasmin Schreiber, Johanny Grillmayer, Helwigi Brunner, Andrei Grill, Bernharda Kegela, Eliasa Hirschla, a także Thei Mengeler. Natomiast członkowie jury mają wrażenie, że w obliczu nadchodzącego końca świata, czy to na skutek kryzysu klimatycznego czy sztucznej inteligencji, nie znaleziono jeszcze najlepszej formy literackiej.
Natascha Freundel jest prezenterką w radio3 vom rbb i prowadzi podcast dyskusyjny „Der zweite Gedanke” („Druga myśl”). W latach 2010-2018 pracowała jako redaktorka w stacji NDR Kultur w Hanowerze i Hamburgu, a wcześniej jako niezależna dziennikarka i krytyczka literacka w Berlinie, Izraelu i Ukrainie dla ARD Kulturwellen, a także licznych czasopism, w tym Berliner Zeitung, Frankfurter Rundschau oraz Die Zeit. W 2024 r. objęła funkcję rzeczniczki prasowej jury Niemieckiej Nagrody Książkowej.
Przytoczone książki:
- Nora Bossong: Reichskanzlerplatz. Suhrkamp
- Markus Berges: Irre Wolken. Rowohlt Berlin
- Helwig Brunner: Flirren. Literaturverlag Droschl
- Mariann Bühler: Verschiebung im Gestein. Atlantis Verlag
- Zora del Buono: Seinetwegen. C.H. Beck
- Franz Dobler: Ein Sohn von zwei Müttern. Tropen
- Ulrike Draesner: zu lieben. Penguin Verlag
- Franz Friedrich: Die Passagierin. S. Fischer
- Paula Fürstenberg: Weltalltage. Kiepenheuer & Witsch
- Arno Geiger: Reise nach Laredo. Hanser
- Andrea Grill: Perfekte Menschen. Leykam Verlag
- Johanna Grillmayer: That's life in Dystopia. Mary Salzmann Verlag
- Martina Hefter: Hey guten Morgen, wie geht es dir? Klett-Cotta
- Patricia Hempel: Verlassene Nester. Tropen
- Elias Hirschl: Content. Paul Zsolnay Verlag
- Timon Karl Kaleyta: Heilung. Piper
- Maren Kames: Hasenprosa. Suhrkamp
- Bernhard Kegel: Gras. Dörlemanm
- Michael Köhlmeier: Das Philosophenschiff. Hanser
- André Kubiczek: Nostalgia. Rowohlt Berlin
- Jan Kuhlbrodt: Krüppelpassion - oder Vom Gehen. Gans Verlag
- Ulla Lenze: Das Wohlbefinden. Klett-Cotta
- Laura Leupi: Das Alphabet der sexualisierten Gewalt. März Verlag
- Lana Lux: Geordnete Verhältnisse. Hanser Berlin
- Thea Mengeler: Nach den Fähren. Wallstein Verlag
- Clemens Meyer: Die Projektoren. S. Fischer
- Domenico Müllensiefen: Schnall dich an, es geht los. Kanon Verlag
- Katja Oskamp: Die vorletzte Frau. park x ullstein
- Ronya Othmann: Vierundsiebzig. Rowohlt
- Barbara Rieger: Eskalationsstufen. Verlag Kremayr & Scheriau
- Mithu Sanyal: Antichristie. Hanser
- Jan Schomburg: Die Möglichkeit eines Wunders. dtv
- Jasmin Schreiber: Endling. Eichborn Verlag
- Markus Thielemann: Vom Norden rollt ein Donner. C.H. Beck
- Ruth-Maria Thomas: Die schönste Version. Rowohlt Hundert Augen
- Doris Wirth: Findet mich. Geparden Verlag
- Iris Wolff: Lichtungen. Klett-Cotta
Copyright: © 2024 Litrix.de